اسفند نوعی سُداب وحشی است. گیاهی است علفی، پایا و بوته‌ای که ارتفاع آن تا 50 سانتی‌متر می‌رسد. دارای برگ‌های فراوان و سبز با تقسیمات سه‌تایی نامنظم و باریک و دراز است. گل‌های نسبتاً بزرگ این گیاه پنج کاسبرگ تقریباً سفیدرنگ و پنج گلبرگ بلند به رنگ سفید مایل به سبز دارند. میوه گیاه پوشینه،کروی، دارای سه لُب و به قطر تا 8 میلی‌متر می‌باشد که حاوی دانه‌های قهوه‌ای مایل به سیاه فراوانی است. قسمت مورد استفاده گیاه این دانه‌ها هستند.در تعریف این گیاه در منابع طب سنتی ایران می‌خوانیم: اسفند بر دو نوع است؛ نوعی از آن دارای غلاف‌های گرد و کمی سرخ است که تخم‌های سیاه‌رنگی به اندازه خردل دارد و بوی زیادی ایجاد می‌کند و در بیشتر موارد، مراد از اسفند همین نوع است و نوع دوم برگهایی مایل به رنگ سفید و گل‌های خوشبویی شبیه گل یاسمن سپید دارد و غلاف دانه آن درازتر و سپیدرنگ است که آن را حُرمل سپید می‌نامند.
مشخصات
فواید اسفند
بر مبنای متون طب سنتی ایران طبیعت اسفند در سوم گرم و دوم خشک است و قوّتش تا چهار سال باقی می‌ماند.
در طب ایرانی برای این گیاه اثرات درمانی فراوانی ذکر شده است، از جمله:
آن که رطوبت‌های سینه و ریه را خشک می‌کند
بادهای روده‌ها را تحلیل می‌برد
نیروی جنسی را تقویت می‌نماید
ترشح شیر را زیاد کرده
مُدر و قاعده‌آور است
مسهل سودا و بلغم غلیظ و ضد کرم کدو است.
همچنین خلط‌های غلیظ و لزج را می‌برد و ادرار بول را زیاد می‌کند.
ترکیبات مختلفی از اسفند برای درمان تنگی نفس و سرفه‌های رطوبی، سردرد مزمن، صرع، نازایی، دردهای سیاتیکی، تقویت اعضا و رفع سستی آنها و سیاه کردن مو، بیماری‌های ریه و کبد، سنگینی گوش و کَری و طنین در گوش، درد دندان و… در متون طب ایرانی شرح شده است گه در تمامی موارد فوق توصیه و تشخیص پزشک متخصص طب سنتی ضروری است.
همچنین جهت بهبود آسم، کولیک، دیس‌منوره، تب، سنگ مثانه، هیستری، یرقان، لارنژیت، مالاریا، نورالژی، سرطان، پارکینسون و روماتیسم از اسفند استفاده می‌شود.
از دانه‌های اسفند در یونان برای چشم‌درد و به عنوان کرم‌کش، قاعده‌آور، مُسکن و مُعرّق، در هندوستان جهت درمان سفلیس و در آفریقای شمالی برای پایین‌آوردن تب استفاده می‌شده است. در نواحی استوا از دانه‌ها به عنوان ادویه و در الجزایر از روغن دانه‌ها استفاده می‌شود.
ترکیبات اسفند
100 گرم گیاه تازه اسفند حاوی تا 68 گرم آب، 6 گرم پروتئین، 5/1 گرم چربی، 16 گرم عصاره حاوی الکالوئید‌های آزاد (ترکیبات نیتروژن‌دار آزاد) 6 گرم فیبر، 4٪ خاکستر، 6/0 گرم کلسیم، 06/0 گرم فسفر، 0009/0 گرم مس و 250 میلی‌گرم تیامین است.
در کشور مصر از روغن دانه‌های اسفند فراورده‌ای به نام «زیت الحرمل» تهیه می‌شود که برای افزایش میل جنسی به کار می‌رود.
دانه‌های خشک اسفند حاوی تا 35٪ پروتئین، 17٪ روغن و آلکالوئیدهای هارمالین، هارمین، هارمان، هارمالول، پگانین، ایزوپگانین، دی‌پگانین، وازی‌سی‌نن و داوکسی وازی‌نون می‌باشند. گزارش بررسی‌های شیمیایی دیگری حاکی است که گیاه اسفند علاوه بر 4 آلکالوئید یادشده دارای کینازولین می‌باشد. آلکالوئید هارمین مهمترین است که در تمام قسمت‌های مختلف گیاه وجود دارد. دانه رسیده اسفند در حدود 8/5 -8/3 درصد از 4 آلکالوئید اصلی را دارا می‌باشد.
آلکالوئید هارمالین با غلظت 25000/1 موجب کاهش فعالیت قلبی قورباغه و برادیکاردی (کندشدن ضربان قلب) شده است و نتیجه آزمایش اثر آلکالوئید هارمین نیز تقریباً مانند آلکالوئید هارمالین بوده است.
باید توجه داشت که شرایط آب و هوایی محل رشد این گیاه به طور قابل توجهی در مواد مؤثر و آثار دارویی آن تأثیر دارد. به عنوان مثال، با مختصر مطالعات انجام شده بر روی اسفند ایران، توسط اساتید دانشکده داروسازی دانشگاه تهران، مشخص شده که ترکیبات اصلی گیاه با نتایج منتشر‌شده بعضی کشورها از جمله ترکیه کاملا متفاوت است.
منبع جغرافیایی اسفند
گیاه اسفند در چین، مغولستان، روسیه، پاکستان، افغانستان، عراق، اردن، یونان، مناطق مدیترانه‌ای شمال آفریقا، ترکیه، سوریه و هند و همچنین در بسیاری نقاط ایران از جمله اطراف تهران، قم، قزوین، کرج، تبریز، کرمان، نواحی مختلف فارس، سیستان و بلوچستان، نواحی مختلف خراسان، سمنان، دامغان و حواشی کویرهای ایران می‌روید.
مضرات اسفند
بر اساس آموزه‌های طب سنتی ایران اسفند برای گرم‌مزاجان مضر است و سردرد و قی و دل‌بهم‌خوردگی می‌آورد.
مصرف میزان زیاد و یدون دستور پزشک می‌تواند باعث مشکلات روانی، استفراغ، افزایش بزاق، دیدن مناظر رنگی و رعشه (لرزش) شود. در تحقیقات حیوانی دوز مرگ‌آور آن 1500 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن است که به علت اثرات سرکوب سیستم عصبی مرکزی می‌باشد. مقدار کم هارمین باعث تحریک مغز و مقدار زیاد آن باعث سرکوب سیستم عصبی مرکزی می‌شود. اثرات هالوسینوژنی هارمین با مصرف خوراکی حدود 25 میلی‌گرم آن ایجاد می‌گردد.
استفاده بیشتر از حد دارویی آن ممکن است باعث سقط جنین، استفراغ، افسردگی و توهم‌زایی گردد.
گرچه گیاه اسفند در گذشته به عنوان یک گیاه دارویی مورد استفاده بوده است و هنوز هم در بعضی نقاط دنیا از آن استفاده می‌شود، ولی نباید عوارض سمی مختلف آن را از نظر دور داشت.
خواص اسفند
دانه‌های خشک‌شده در آسم، هیستری، روماتیسم، سنگ صفرا، درد کولیک، تب، یرقان و مشکلات دردناک قاعدگی مفید هستند. آنها همچنین به عنوان مخدر، کرم‌کش و استفراغ‌آور استفاده می‌شوند. گیاه به عنوان کرم‌کش، ضد دیابت، دیورتیک و در درمان بعضی دردها و بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود. گیاه خشک شده مقوی غرایز جنسی، سقط‌دهنده و قاعده‌آور است.
از خواص مختلفی که راجع به اسفند در گزارش‌ها آمده می‌توان به اثرات سقط‌کننده، آمیب‌کش، تقویت‌کننده قوای جنسی، ادرارآور، تهوع‌آور، قاعده‌آور، شیرافزا، محرک، اعتیادآور و کرم‌کش اشاره کرد.
مطالعات دانشمندان مصری نشان داده که عصاره دانه اسفند دارای خاصیت قارچ و میکروب‌کش قوی است. این گیاه همچنین به عنوان حشره‌کش استفاده می‌شود. اسفند از بین‌برنده شپش و پروتوزوا نیز می‌باشد.
در مورد بعضی تأثیرات جالب و مهم اسفند از جمله خواص ضد سرطانی آن پژوهش‌های زیادی در حال انجام است که در آینده نتایج آنها در دسترس علاقمندان قرار می‌گیرد.
بر اساس مدارک موجود دانشمندان نازی، آلکالوئید هارمین را به عنوان سرم حقیقی در جنگ جهانی دوم مصرف می‌کردند.
